ابن‌سرج ابوجعفر محمد بن سنان تنوخی شیزریاِبْنِ سَرْج، ابوجعفر محمد بن سَنان بن سرج بن ابراهیم تَنوخى شَیزَری (۲۱۲-۲۹۳ق/۸۲۷ -۹۰۶م)، مقری ، محدّث و قاضی حنفی شام. ۱ - تولد و وفاتاگرچه تاریخ تولد او در منابع تصریح نشده، ولى با توجه به اینکه ابن عساکر [۱]
ابن عساکر، على، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۴۰۵، مصر، دارالنّشر.
وفات او را در ۲۹۳ق و در ۸۱ سالگى ضبط کرده، مى‌توان تاریخ ولادت او را به دست آورد.۲ - تحصیلات و اساتیدبراساس پاره‌ای قراین مى‌توان نتیجه گرفت که او عمدتاً در شیزر (شام) اقامت داشته [۲]
اندرابى، احمد بن ابى عمر، قراءات القرّاء المعروفین، ص۱۲۷، به کوشش احمد نصیف جنابى، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
، ولى برای استماع از برخى مشایخ دمشق به آنجا رفته است [۳]
ابن عساکر، على، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۴۰۳، مصر، دارالنّشر.
او قرائت کسائی از قاریان هفتگانه ، شیبة بن نصاح از قاریان شاذّ مدینه و احتمالاً قرائت دیگر قاریان را نزد مشایخى چون احمد بن جُبیر انطاکى، میمون بن حفص کوفى و به خصوص ابوموسى عیسى بن سلیمان شیزری که هر سه از شاگردان کسائی بوده‌اند، فراگرفت. [۴]
اندرابى، احمد بن ابى عمر، قراءات القرّاء المعروفین، ص۱۲۷، به کوشش احمد نصیف جنابى، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
[۵]
ابن عساکر، على، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۴۰۳، مصر، دارالنّشر.
[۶]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۱۵۰، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
روایت او به خصوص از کسائى در سده‌های ۵ و ۶ق/۱۱ و ۱۲م ،مورد عنایت مقریانى چون ابوعمرو دانى، هُذَلى، اندرابى، ابن سِوار، و سبط خیاط قرار داشته و در آثار ایشان ثبت گردیده، ولى در آثار متأخر متروک شده است. [۷]
ابن جزری، محمد، النشر فى قراءات العشر، ج۱، ص۱۶۷-۱۷۲، به کوشش على محمد ضباع، قاهره، کتابخانه مصطفى محمد.
از مهم‌ترین راویان او در قرائت ابن شنبوذ شایان ذکر است. [۸]
ابن عساکر، على، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۴۰۴، مصر، دارالنّشر.
[۹]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۱۵۰، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
در حدیث نیز وی از مشایخى چون هشام بن عمار، مسیب بن واضح، عبدالوهاب بن نجدة حوطى و عیسى بن سلیمانى شیزری استماع و روایت کرده است. [۱۰]
طحاوی، احمد، مشکل‌الا¸ثار، ج۲، ص۲۸۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق.
[۱۱]
طحاوی، احمد، مشکل‌الا¸ثار، ج۲، ص۳۶۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق.
[۱۲]
طحاوی، احمد، مشکل‌الا¸ثار، ج۳، ص۱۴۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق.
[۱۳]
طحاوی، احمد، مشکل‌الا¸ثار، ج۳، ص۱۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق.
[۱۴]
خطیب بغدادی، احمد، تلخیص المتشابه، ج۱، ص۳۶۰، به کوشش سکینه شهابى، دمشق، ۱۹۸۵م.
[۱۵]
ابن عساکر، على، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۴۰۴، مصر، دارالنّشر.
۳ - فعالیت‌های علمیدر میان کسانى که از او روایت حدیث کرده‌اند، نیز مى‌توان از محدّثان برجسته‌ای چون ابوجعفر طحاوی و سلیمان بن احمد طبرانى یاد کرد [۱۶]
طحاوی، احمد، مشکل‌الا¸ثار، ج۲، ص۲۸۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق.
[۱۷]
طحاوی، احمد، مشکل‌الا¸ثار، ج۲، ص۳۶۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق.
[۱۸]
طحاوی، احمد، مشکل‌الا¸ثار، ج۳، ص۱۴۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق.
[۱۹]
طحاوی، احمد، مشکل‌الا¸ثار، ج۳، ص۱۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق.
[۲۰]
طبرانى، سلیمان، المعجم الصغیر،ج۲،ص۴۴، به كوشش عبدالرحمان محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۲۱]
خطیب بغدادی، احمد، تلخیص المتشابه، ج۱، ص۳۶۰، به کوشش سکینه شهابى، دمشق، ۱۹۸۵م.
[۲۲]
ابن عساکر، على، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۴۰۴، مصر، دارالنّشر.
برخى از احادیث او را مى‌توان در مطاوی کتب حدیث چون مشکل الاثار طحاوی یافت. ابن عساکر [۲۳]
ابن عساکر، على، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۴۰۴-۴۰۵، مصر، دارالنّشر.
نیز شماری از احادیث وی را گرد آورده است. در قرائت، ابن جزری [۲۴]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۱۵۰، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
او را ضابط (دقیق) شمرده، اما در حدیث ، ذهبى روایت او را به گونه‌ای ضعیف دانسته است. [۲۵]
ذهبى، محمد، المغنى، ج۲، ص۵۹۰، به کوشش نورالدین ع‌تر، حلب، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۲۶]
ذهبى، محمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۵۷۵ به کوشش على محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
البته دلیلى وجود ندارد که این گفته را طعنى در شخص ابن سرج بدانیم. جز قاری و محدّث، ابن سرج تا حدودی به عنوان یک فقیه نیز مطرح بوده است. او فقه حنفی را از استادش عیسى بن سلیمان شیزری و او از محمد بن حسن شیبانى فرا گرفت [۲۷]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۶۰۹-۶۸۰، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
[۲۸]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
ابن سرج یکى از مشایخى است که طحاوی فقیه بزرگ حنفی فقه محمد بن حسن شیبانى را از ایشان فرا گرفته است. [۲۹]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۱۵۱، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
۴ - مذهبدر منابع به مذهب فقهى ابن سرج تصریح نشده، ولى اولاً از نقش او در انتقال مذهب حنفی از محمد بن حسن بن طحاوی و ثانیاً چون نزدیک‌ترین استاد ابن سرج که بیشترین تأثیر را بر او گذاشته، یعنى عیسى بن سلیمان شیزری، حنفى بوده [۳۰]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۶۰۸، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
، چنین مى‌نماید که او نیز حنفى بوده است. ابن سرج مدتى قاضى شیزر بوده [۳۱]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۱۵۰، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
[۳۲]
ابن ماکولا، على، الاکمال، ج ۴، ص۴۵۳، به کوشش عبدالرحمان بن یحیى معلمى، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
و به رغم اینکه مذهب حنفى در شام رواج چندانى نداشت، ظاهراً اعطای منصب قضا به حنفیان امری متداول بوده است. [۳۳]
مقدسى، احسن التقاسیم، ص۱۸۰، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
۵ - فهرست منابع۱)ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م. ۲)ابن جزری، محمد، النشر فى قراءات العشر، به کوشش على محمد ضباع، قاهره، کتابخانه مصطفى محمد. ۳)ابن عساکر، على، تاریخ مدینة دمشق، مصر، دارالنّشر. ۴)ابن ماکولا، على، الاکمال، به کوشش عبدالرحمان بن یحیى معلمى، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م. ۵)اندرابى، احمد بن ابى عمر، قراءات القرّاء المعروفین، به کوشش احمد نصیف جنابى، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م. ۶)خطیب بغدادی، احمد، تلخیص المتشابه، به کوشش سکینه شهابى، دمشق، ۱۹۸۵م. ۷)ذهبى، محمد، المغنى، به کوشش نورالدین ع‌تر، حلب، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. ۸)ذهبى، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش على محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. ۹)طبرانى، سلیمان، المعجم الصغیر، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. ۱۰)طحاوی، احمد، مشکل‌الا¸ثار، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق. ۱۱)مقدسى، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌سرج»، ج۳، ص۱۳۰۳. |